Bladen voor Documentatie 2020/2 (juni 2020)
Woord vooraf
Dit is het eerste nummer van de Bladen na de lockdown. Het afgelopen voorjaar is door de komst van Covid-19 een onverwachte beproeving gebleken. Het leek wel een winterslaap in de lente. Het verplicht thuisblijven heeft geresulteerd in veel tijd voor bezinning en heeft ons gedwongen ons aan te passen en te zoeken naar nieuwe vormen van samenleven en communicatie. Het is een tijd waarin ook de cultuur zwaar op de proef is gesteld: sluiting van musea, toneelzalen, theaters en bioscopen, maar ook van bibliotheken, kortom van alles wat het tonen van kunst, maar ook het kennisnemen ervan, mogelijk maakt. De uitdrukking ‘mens sana in corpore sano’ leert ons dat onze geestelijke gezondheid even belangrijk is als de lichamelijke. We moeten vooruit kijken en proberen hier beter uit te komen.
Het zoeken naar nieuwe vormen van communicatie en expressie is kenmerkend voor de afgelopen twee eeuwen, van de fotografie begin 19e eeuw tot de ontwikkeling van internet eind 20e eeuw. Precies die twee expressie- en communicatievormen komen in dit nummer aan de orde.
Na de schilderkunst, het schrijven en de muziek, is de fotografie aan het begin van de 19e eeuw het eerste expressiemiddel van een geheel andere orde: een communicatie-instrument dat radicale veranderingen teweegbrengt met het inluiden van het instanttijdperk. Elk expressiemiddel verlangt zijn eigen archivering. Hierover gaat het eerste deel van de Bladen.
Het andere medium dat in ons tijdperk in een kentering heeft geresulteerd en dat inmiddels onontbeerlijk is voor onze communicatie, is internet. Vanaf de verschijning aan het einde van de 20e eeuw tot nu toe heeft internet een exponentiële ontwikkeling doorgemaakt. Dankzij internet worden miljarden mensen onderling verbonden en wordt de wereld één enorme bibliotheek.
In het dossier over het fotografisch archief wordt het Doc’Moment van november 2019 aangehaald: Nico Gastmans noemt de belangrijke collectie van het Persagentschap Van Parys. Erik Buelinkx en Julie Mauro presenteren vervolgens hun werk binnen het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK). En tot slot een artikel van Guy Delsaut over de door Wikimedia Commons ontwikkelde collectie beeldarchieven.
Nico Gastmans presenteert de grote collectie van het Persagentschap Van Parys, bestaande uit een eeuw aan fotografische archieven en de achtereenvolgende dragers sinds de uitvinding van de fotografie (glasplaat, zwart-witnegatief en kleurnegatief). De collectie toont niet alleen de hele historie van de 20e eeuw, maar ook een revolutie in de informatiewereld. Germaine Van Parys, oprichtster van het eerste fotopersagentschap, was baanbrekend, niet alleen doordat ze een geheel nieuw soort persagentschap heeft opgezet maar vooral doordat ze de eerste vrouw was die een persagentschap stichtte. Het Persagentschap Van Parys staat model voor alle huidige fotopersagentschappen.
Erik Buelinkx en Julie Mauro laten ons kennismaken met het KIK, het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Dit instituut beschikt over een collectie van een miljoen negatieven die wordt gedigitaliseerd, geïdentificeerd en intern opgeslagen door de Cel Digitalisering, die in 2013 is opgericht in het kader van het project van Belspo. Het DIGIT-project heeft ook tot doel de collectie interventiedossiers van het KIK te digitaliseren.
Ten slotte presenteert Guy Delsaut in het laatste artikel van het Dossier fotografisch archief de collectie Wikimedia Commons: een collectie van ruim 60 miljoen mediabestanden, waaronder ruim 57 miljoen afbeeldingen, die zijn beschreven en gerubriceerd. Iedereen kan er een bijdrage aan leveren door nieuwe foto’s aan te dragen of de beschrijvingen van de foto’s aan te vullen. Ook is te zien hoe deze foto’s legaal kunnen worden gebruikt.
Dit artikel vormt tevens de brug naar het tweede dossier: internetarchieven.
Het tweede dossier is gewijd aan de archivering van internet. Eind 20e eeuw heeft internet tot de andere kentering in de informatiewereld geleid. Aan de archivering van dit medium wordt aandacht besteed in de vijf verschillende artikelen van dit dossier.
Niels Brügger beschrijft hoe de archivering van internet plaatsvindt en wat het belang ervan is voor het onderzoek. In zijn artikel komen de verschillen in archivering tussen de Verenigde Staten en Europa aan de orde. Maar ook het verschil tussen de landen waar internetarchivering plaatsvindt en de landen waar dat niet het geval is.
In een interview dat is gecoördineerd door Nadège Isbergue, Friedel Geeraert en Sally Chambers, noemen Niels Brügger en Valérie Schafer het project PROMISE, dat is ontwikkeld tijdens de conferentie Saving the Web: the Promise of a Belgian Web Archive. Het accent wordt gelegd op het belang van de archivering van het web als informatie- en onderzoeksbron.
Alejandra Michel laat ons naar internetarchivering kijken vanuit een juridisch oogpunt. Hierbij staat het behoud van de archieven en de beschikbaarheid voor onderzoekers en het algemene publiek voorop.
Patricia Blanco noemt de verschillende stadia van het archiveringsproces, ook in het kader van het project PROMISE. Het doel is de behoeften en verwachtingen van onderzoekers in kaart te brengen, maar ook de technische toegang in verband met de toegankelijkheid van de archieven.
Nu de lockdown wordt afgebouwd, zal de ABD-BVD langzaamaan haar kernactiviteiten weer oppakken: Inforum, Doc’Moment en commercieel evenement. In het kader van de noodzakelijke aanpassing zullen we binnenkort een Doc’Moment organiseren in de vorm van een webinar. Ondertussen wens ik u veel leesplezier met dit nummer. En zorg goed voor uzelf.
Vincent DUTERME
Hoofdredacteur
Dossier : HET FOTOGRAFISCH ARCHIEF
L’archive photographique au sein d’une agence de presse photo
Nico GASTMANS, Business Development Manager, Germaineimage
We behandelen dit onderwerp op basis van de geschiedenis van twee vrouwen die zich hebben doen gelden in de Belgische perswereld en hun opvolgers: enerzijds Germaine Van Parys (1893 – 1983) en Odette Derèze (1932), de eerste twee vrouwelijke persfotografen in België, en anderzijds Tom Gastmans (1964) en Nico Gastmans (1968), die het voortbestaan van dit fotografische archief verzekeren.
De l’analogue au numérique, gestion des fonds documentaire de l’IRPA
Julie MAURO, Documentaliste
Erik BUELINCKX, Responsable infothèque
De collectie van iets meer dan een miljoen negatieven van het fotoarchief van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), wordt gedigitaliseerd, geïdentificeerd en intern opgeslagen door de Cel Digitalisering, die in 2013 is opgericht in het kader van het DIGIT-project van Belspo. De collectie is toegankelijk via de site BALaT (Belgian Art Links and Tools)1. Het DIGIT-project heeft ook tot doel de collectie interventiedossiers van het KIK te digitaliseren. Sinds 2018 werkt het KIK samen met andere nationale en internationale instellingen aan een ‘research data management’-project: HESCIDA (HEritage SCience Data Archive), om de grote hoeveelheid door zijn onderzoekers voortgebrachte heterogene wetenschappelijke gegevens te verzamelen en te delen.
Wikimedia Commons, des millions d’images en liberté
Guy DELSAUT, Professionnel de l’information
Er kunnen ruim 60 miljoen mediabestanden worden geraadpleegd, gewijzigd en hergebruikt in Wikimedia Commons, een van de projecten van de Wikimedia Foundation. De afbeeldingen vormen het grootste deel van de bestanden: ruim 57 miljoen foto’s, schema’s, schilderijen, kaarten, enz. Elk beeld is beschreven en gerubriceerd. Deelnemers kunnen nieuwe foto’s uploaden, maar ook beschrijvingen of rubriceringen van de werken aanvullen. In dit artikel kijken we in vogelvlucht naar de rechten die aan deze bestanden verbonden zijn, de inhoud van de site en het opensource-werk dat eraan kan worden besteed. Ook zien we hoe we een afbeelding kunnen zoeken en legaal kunnen gebruiken.
Dossier : SAVING THE WEB
National web archives — the land of promise for researchers
Niels BRÜGGER, Department of Media and Journalism Studies, Aarhus University
In dit artikel wordt dieper ingegaan op een aantal belangrijke aandachtspunten in verband met nationale internetarchieven en het potentiële gebruik ervan door onderzoekers. In de eerste hoofdparagraaf worden de voornaamste verschillen tussen de VS en Europa beknopt toegelicht. Daarna volgt een identificatie van een aantal problemen die relevant zijn als het over internetarchieven in Europa gaat. Dit gebeurt door te focussen op welke landen een, meerdere of geen internetarchieven hebben, welke strategieën er kunnen worden gebruikt, en wat de toegangsvoorwaarden inhouden. In de volgende hoofdparagraaf wordt de potentiële impact besproken van de kenmerken van internetarchieven op de transnationale Europese geschiedschrijving. Hiertoe wordt een case study van het Deense internetdomein gebruikt. In de laatste hoofdparagraaf wordt kort ingegaan op de mogelijke toekomstige situatie in België.
PROMISE : un projet de recherche pour un archivage du web belge au niveau fédéral
Rolande DEPOORTER, Chef du service Archivage digital, AGR
Friedel GEERAERT, Assistante scientifique en archivage du web, KBR
Gerald HAESENDONCK, IDLab UGent
Sébastien SOYEZ, Chef de travaux Service Archivage digital, AGR
Sophie VANDEPONTSEELE, Directrice des Collections contemporaines, KBR
Van juli 2017 tot december 2019 werkte de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) – in samenwerking met het Algemeen Rijksarchief (ARA) en meerdere Belgische universiteiten en hogescholen – aan het onderzoeksproject PROMISE met als doel een federale strategie uit te stippelen voor de archivering van het Belgische web. Dit artikel schetst het parcours dat het onderzoeksteam gedurende meer dan twee jaar heeft afgelegd: state of the art, een strategie bepalen, studie van meerdere scenario’s evenals hun kosten en technische infrastructuur. De resultaten van dit onderzoeksproject, dat werd gefinancierd door het Belgische wetenschapsbeleid (BELSPO), werden in oktober 2019 voorgesteld tijdens het colloquium “Saving the web”.
Tour d’horizon sur les aspects légaux de l’archivage du web
Alejandra MICHEL, Chercheuse au CRIDS en Maître de conférences en Droit des médias à l’Université de Namur
Het valt niet te ontkennen dat internet tegenwoordig bol staat van inhoud die kan aanzetten tot het publieke debat of het cultureel erfgoed kan voeden. Het behoud daarvan voor toekomstige generaties en de beschikbaarheid voor onderzoekers en het algemene publiek, vormen een enorme maatschappelijke uitdaging. De initiatieven die worden genomen om het geheugen van internet te behouden en te archiveren, maken het voor burgers gemakkelijker hun recht op informatie uit te oefenen, doordat zij daarmee een waardevol instrument in handen krijgen om deze omvangrijke inhoud te doorzoeken. Deze initiatieven werpen echter juridische kwesties op die moeten worden opgelost om strategieën voor de archivering van internet te ontwikkelen en aan het publiek duurzame internetarchieven ter beschikking te kunnen stellen die de bestaande belangen respecteren. Deze bijdrage geeft een overzicht van de belangrijkste juridische aspecten.
Exploring the 20-year evolution of a research community: web-archives as essential sources for historical research
Interview van
Niels BRÜGGER, Aarhus University
Valérie SCHAFER, University of Luxembourg
door
Friedel GEERAERT, KBR
Nadège ISBERGUE, KBR
Sally CHAMBERS, Ghent Centre for Digital Humanities
Het PROMISE-project kon niet worden bedacht zonder de kwestie van toegang tot Belgische webarchieven aan te pakken. Het belangrijk is om de Web te bewaren, omdat het belangrijk is als informatiebron voor onderzoek. Tijdens de conferentie “Saving the Web: the Promise of a Belgian Web Archive” werd daarom veel aandacht besteed aan de toegang en het gebruik van deze specifieke archieven. Twee van de sprekers op deze conferentie, Valérie Schafer en Niels Brügger, waren bereid om hun ervaringen te delen met betrekking tot het gebruik van webarchieven, die soms teruggaan tot begin jaren 2000.
Behind the scenes of the Belgian web archive: research opportunities and challenges
Patricia BLANCO, Internship at the Royal Library of Belgium during the PROMISE project ; MSc in Digital Humanities at KU Leuven
Bij de lancering van het PROMISE-project in België om een nationaal internetarchief op te zetten, mocht een onderzoeker in Digital Humanities deelnemen aan de verschillende fasen van de workflow voor internetarchivering: selecteren en verzamelen van websites, kwaliteitscontroles van die sites en toegang tot de gearchiveerde bestanden voor het testen van onderzoekstools. Het doel hiervan was om de potentiële behoeften en verwachtingen van onderzoekers te kennen, maar ook de technische vereisten en beperkingen van het verstrekken van toegang tot de bestanden op gegevensniveau. Dit artikel geeft een overzicht van de beste praktijken en van de uitdagingen die tijdens de ervaring van de onderzoeker naar boven kwamen.