Bladen voor Documentatie 2018/4 (december 2018)
SPECIAAL NUMMER
War & Peace & Documentation
Woord vooraf
14-18 herdenken? Oorlog en Vrede en Documentatie
“Bloed kleurde het land en de zee rood”(1)
In de nasleep van de wapenstilstand van 11 november 1918 bleken bijna 20 miljoen mensen gestorven te zijn: tegen de 10 miljoen soldaten en nagenoeg evenveel gewone burgers. Nooit eerder waren er zoveel slachtoffers te betreuren geweest in een oorlog die later als eerste ’totale oorlog’ zou gelden. Met zijn slachtpartijen zal deze oorlog het einde van de Europese rijken inluiden, maar de verdragen die een einde aan de eerste maken, zullen de kiem dragen van de tweede …
Lange tijd waren de enige zichtbare sporen die van de ‘verheerlijking van de oorlogsdood’(2), met de bouw van monumenten voor de doden en het instellen van patriottische huldebetuigingen en gecodificeerde ceremonies. Een eeuw later boden de voorbereidingen voor de herdenking van de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog vele instellingen de gelegenheid om na te denken over de waarden van onze samenleving en die te toetsen aan de begrippen oorlog en vrede. Sommige van hen kozen ervoor om dit te doen door het erfgoed en de objecten, overblijfselen en documenten met betrekking tot deze woelige periode in de geschiedenis van de 20e eeuw in de schijnwerpers te zetten. Inventarisaties, de herontdekking, het oproepen tot publieke participatie, maar ook individuele initiatieven en fondsen gaven veel burgers de gelegenheid om zich over dit tijdperk te buigen en zich een deel van een begraven verleden terug eigen te maken.
“Éduquer à la paix pour résister à l’esprit de guerre (Opvoeden tot vrede om aan de oorlogszucht te weerstaan)”(3)
Bij de totstandkoming van dit speciale nummer van de Cahiers de la Documentation hebben we ons laten leiden door drie pijlers. De eerste is niet het opstellen van een inventaris, maar het geven van een (niet-exhaustief) overzicht van enkele van deze programma’s om beter met bronnen en sporen om te gaan. De tweede pijler was bedoeld om in een noodzakelijkerwijs beperkt aantal pagina’s de verschillende invalshoeken en kanalen te illustreren die gebruikt worden voor de verspreiding ervan. Een derde pijler van reflectie, die ten grondslag lag aan de eerste twee, was het belichten van de herinneringsaspecten van oorlog, de vredesbevordering en de verschillende denkers en actoren van de vrede. Een algemene reflectie als onderdeel van een multidisciplinaire aanpak, die noodzakelijkerwijs gericht is op het verleden in termen van het behandelde onderwerp, maar in een hedendaags kader wordt geplaatst ter gelegenheid van de evenementen voor de honderdste verjaardag, maar waarvan we hopen dat die sterk gericht is op de toekomst.
We moeten waakzaam blijven, zowel in onze professionele zorg om documenten te beschermen en te bestendigen als voor de afbouw van het discours over oorlog en de trivialisering ervan, in een wereld die op zoek is naar oplossingen voor vrede en hoop.
Now there is only that sinister brown belt, a strip of murdered Nature. It seems to belong to another world. Every sign of humanity has been swept away. The woods and roads have vanished like chalk wiped from a board; of the villages nothing remains but gray smears where stone walls have tumbled together. A confused mass of troubled earth. Columns of muddy smoke spurt up continually as high explosives tear deeper into this ulcered area.
How did I die?
I fell from the sky
Or didn’t I?(4)
1. “Blood Swept Lands and Seas of Red“: titel geïnspireerd door een gedicht van een onbekende soldaat die aan het front stierf en die zijn naam gaf aan de kunstinstallatie van Paul Cummins en Tom Piper die de Tower of London omringde met 888.246 keramische klaprozen, één voor elke Britse soldaat die in de strijd omkwam tussen 1914 en 1918.
2. Herode, Michel; Labrique, Marie-Pierre; Plumet, Philippe. Paroles de pierre. Traces d’histoire. Éditions Racine / Démocratie ou barbarie, 2009, p. 78.
3. Titel van de column van Edgar Morin in Le Monde op 5 februari 2016 [online]. <https://www.lemonde.fr/idees/article/2016/02/07/peut-on-prevenir-la-formation-du-fanatisme_4860871_3232.html> (geraadpleegd 9 december 2018)
4. Extract uit ‘How did I die?’, tekst van Blixa Bargeld, vanop het album ‘Lament ‘ van Einstürzende Neubauten (2014) – <https://neubauten.org/en/lament>
Dominique J.B. VANPEE
Christopher BOON
Wetenschappelijke editors
Guest Editorial
Isabelle MASSON-LOODTS, Journaliste, chercheuse, autrice et réalisatrice indépendante
De Universiteitsbibliotheek van Leuven cultureel icoon, politiek symbool, identiteitsvector
Marc DEREZ, Kunst&Erfgoed – Universiteitsarchief KU Leuven
De Leuvense universiteitsbibliotheek is vooral bekend vanwege haar bewogen geschiedenis en het gebouw kreeg altijd al evenveel aandacht als de collectie. In de negentiende eeuw gold de achttiende-eeuwse pronkzaal als parel aan de kroon van het academisch erfgoed; ze herinnerde de nieuwe katholieke universiteit aan de luister van de oude alma mater. De bibliotheek werd paradoxaal genoeg helemaal een plek van herinnering nadat ze in 1914 in vlammen was opgegaan. Zo werd ze voorgoed een cultureel icoon en samen met de kathedraal van Reims stond ze symbool voor het bedreigde Europese erfgoed, een politiek symbool in de strijd tussen Duitse Kultur en Westerse civilisatie. De naoorlogse nieuwbouw was in zijn vormgeving met ongemeen veel betekenissen opgeladen. Een anti-Duits opschrift, dat er uiteindelijk nooit kwam, werd een teken van tegenspraak. De zogenaamde Amerikaanse bibliotheek (in Vlaamse renaissance) kon achteraf worden opgevoerd als een vroeg voorbeeld van Amerikaans cultureel imperialisme op het Europese continent.
1914-2018
Les Archives de l’État et la valorisation des sources relatives à la Première Guerre mondiale
Un intérêt constant et jamais démenti depuis plus d’un siècle
Pierre-Alain TALLIER, chef de Département ff. “Bruxelles”et chef de la section Archives contemporaines aux Archives générales du Royaume
Michaël AMARA, chef du service Archives contemporaines aux Archives générales du Royaume (AGR1)
Het Rijksarchief is al meer dan 100 jaar bezig met de Grote Oorlog. Het conflict was nog maar net afgelopen, of er werd een grote archievenverzamelcampagne georganiseerd onder auspiciën van de Commissie voor Oorlogsarchieven, om documenten over deze specifieke periode in de geschiedenis van Europa en de wereld te bewaren. Aangezien België toen nog geen wetgeving had inzake de bewaring van archieven, bestond er een groot risico dat deze belangrijke bronnen voorgoed zouden verdwijnen. Meer dan vijf kilometer aan dossiers van overheidsdiensten, privé-instellingen en particulieren werden verzameld om de Belgische oorlogservaring te documenteren. Als gevolg van deze operatie zijn honderdduizenden documenten – in de loop der tijd aangevuld met nieuwe schenkingen en aankopen – toegankelijk in de verschillende leeszalen van het Rijksarchief. In de afgelopen jaren is een omvangrijk digitaliseringsproces uitgevoerd, waardoor het nu mogelijk is om enkele tienduizenden archiefdocumenten, foto’s, affiches en tekeningen van allerlei aard gratis online te raadplegen. Om de toegang tot de archieven voor iedereen te bevorderen, de identificatie mogelijk te maken van de bronnen die nodig zijn ter voorbereiding van de vele activiteiten die tussen 2014 en 2018 in het kader van de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog zijn gepland en vooral om innovatief onderzoek aan te moedigen, is het Rijksarchief in 2004 ook begonnen met het opstellen van een omvangrijke ‘Archievenoverzicht betreffende de Eerste Wereldoorlog in België’.
Papieren! De invoering van een nieuw document, de identiteitskaart
Chantal KESTELOOT, Publieksgeschiedenis – CegeSoma, Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij / Rijksarchief
Tijdens de Eerste Wereldoorlog, in oktober 1915, introduceren de Duitsers een soort van identiteitskaart in België.
Een onderzoek naar voedingscomités in de Groote Oorlog 1914-1918
Dominique GOEDHUYS, Bestuurslid van de Heemkundige Kring van Huldenberg
In de voorbije jaren schreef ik als lokale heemkundige enkele bijdragen omtrent het thema Voedselhulp in België. Ik maakte enkele case-studies over de lokale comiteiten die vandaag de dag tot de fusiegemeente Huldenberg behoren. Mijn onderzoek startte vanuit een persoonlijke link met deze liefdadigheidsorganisatie: mijn overgrootvader was zelf lid van het lokaal comiteit van Overijse en liet de familie twee schriftjes na met verslagen. Vervolgens ging ik op zoek naar aanvullende archieven. Die vond ik in het Algemeen Rijksarchief te Brussel in de vorm van het archief van het provinciale voedingscomité van Brabant en de gedigitaliseerde Oorlogsverslagen van het Bisdom. Aan de hand van inspectieverslagen en briefwisseling kon ik een blik werpen op de lokale politieke, economische en sociale context ten tijde van de Eerste Wereldoorlog en de werking van de lokale Voedselhulp-afdelingen in kaart brengen.
Architectes de paix, par la connaissance
Henri La Fontaine, Paul Otlet et le Mundaneum
Christopher BOON, Documentaliste juridique – Administrateur ABD-BVD
Aan het einde van de 19e eeuw lanceerde het Mundaneum, toen nog ‘Office international de bibliographie’ genaamd, een grote samenwerkingscampagne rond kennis en bibliografie. Voor de twee oprichters, de Belgen Henri La Fontaine, winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 1913, en Paul Otlet, is internationale samenwerking essentieel. Vrede vormt een leidraad bij al hun projecten.
The ‘Outlawry of War’-movement in the “Peace Movement Collection”
Jeroen VERVLIET, Peace Palace Library Director, The Hague (The Netherlands)
De Bibliotheek van het Vredespaleis bedient met zijn volkenrechtelijke collecties onder meer het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties. Een befaamde Directeur-Bibliothecaris was Jacob ter Meulen. Ter Meulen vormde twee belangrijke historische verzamelingen: over Hugo de Groot en van de Vredesbeweging. De Vredesbeweging-collectie bevat ook stukken van pacifisten die pleitten voor de uitbanning van de oorlog. Ter commemoratie van het einde van de Eerste Wereldoorlog en in een themanummer over oorlog en vrede is het uiterst opportuun om aandacht te besteden aan de Vredescollectie van de Bibliotheek van het Vredespaleis.
Herdenkingsmonumenten in de Tätigkeitsberichte
Wat uit de Tweede Wereldoorlog over de Eerste Wereldbrand
Dominique J.B. VANPEE, Lid van het Publicatiecomité van de Bladen voor Documentatie, Belgische Vereniging voor Documentatie (ABD-BVD)
Aan de hand van de Tätigkeitsberichte uit de Tweede Wereldoorlog kan men deels een overzicht krijgen van de monumenten of platen die ter herinnering in België opgericht werden na de Eerste Wereldoorlog. Vooral omdat de Duitse bezetter ze wou inventariseren daar hij ze zag als een gevaar en een vorm van haat. Vernietigde en verwijderde objecten komen hierbij aan bod.
Les “Rencontres du web 14-18”
La Grande Guerre à l’épreuve du virtuel
Marie CAPPART, Historienne-généalogiste
De ‘Webmeetings 14-18’ boden twee gelegenheden om workshops te houden voor uitwisseling en reflectie over hoe de herdenking van de honderdste verjaardag online werden georganiseerd en hoe deze voorstellingen raakvlakken en discrepanties deelden, afhankelijk van de formats, doelstellingen en de verschillende landen waar ze plaatsvonden. Een klein maar niet-exhaustief verslag van de tweede editie, door de ogen van een deelneemster.
Archeologische metaaldetectievondsten in Vlaanderen
Achtergrond, ontsluiting en de Eerste Wereldoorlog
Pieterjan DECKERS, Coördinator MEDEA – Department of History, Archaeology, Art, Philosophy and Ethics (HARP) – Vrije Universiteit Brussel/Aarhus University
Archeologische metaaldetectie is sinds decennia een populaire hobby in Vlaanderen en is sinds kort ook wettelijk toegelaten. De vaak rijke privé-collecties met talloze vondsten vormen een amper aangeboorde bron van informatie. Verplicht gemelde vondsten zijn toegankelijk via het agentschap Onroerend Erfgoed, en ook via sociale media en andere internetkanalen zijn veel vondsten terug te vinden. Het online platform MEDEA (vondsten.be) bouwt aan een derde kanaal waarbij kwalitatieve vondstinformatie op een systematische en duurzame wijze publiek wordt ontsloten. Dat biedt groot potentieel voor verder onderzoek en erfgoedwerking, ook waar het betreft vondsten uit de Eerste Wereldoorlog, niettegenstaande de bijzondere problematiek daarvan.
L’exode belge de la Première Guerre mondiale au travers d’Europeana
Koen TER MEULEN, collaborateur Europeana
Momenteel is de wereldwijde vluchtelingencrisis een hot topic, dat overal aanwezig is in de media en in maatschappelijke debatten. Wat moet er aan de huidige situatie veranderen? Wie wordt verondersteld wat te doen, en wanneer? De situatie kan op dit moment als problematisch worden beschouwd, maar in feite werd Europa aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, meer dan 100 jaar geleden, met een identiek probleem geconfronteerd.
Professor P. De Keyser in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog
Een folklorist en zijn interesse voor het soldatenleven
Dominique J.B. VANPEE, Lid van het Publicatiecomité van de Bladen voor Documentatie, Belgische Vereniging voor Documentatie (ABD-BVD)
Professor Paul De Keyser ligt aan de oorsprong van het volkskundig onderzoek van het soldatenleven en de oorlogsfolklore in Vlaanderen. Hij nam ook het initiatief tot een ‘folkloristische’ vragenlijst hierover. Zijn verblijf in de Nederlandse interneringskampen te Kampen en Harderwijk als Belgisch militair tijdens de Eerste Wereldoorlog is daar niet vreemd aan.
“Commémorer 14-18” ou comment rendre intelligible l’expérience de ‘guerre totale’ vécue dans nos régions
L’apport des dossiers documentaires pédagogiques
Questionnaire et compilation des réponses réalisés par Catherine GÉRARD, rédactrice en chef du présent numéro, et Christopher BOON, membre du Comité de publication de l’Association Belge de Documentation (ABD-BVD)
Instagram en tags als hulp bij het terugvinden van eeterfgoed met betrekking tot de Eerste Wereldoorlog met als voorbeeld de ‘boule de Berlin’/’Berlijnse bol’
Dominique J.B. VANPEE, Lid van het Publicatiecomité van de Bladen voor Documentatie, Belgische Vereniging voor Documentatie (ABD-BVD)
Een jeugdherinnering aan ‘boule de Liège’ als variant voor ‘Berlijnse bol’ is het begin van een zoektocht naar geschreven bronnen voor deze taalwijziging omwille van de Eerste Wereldbrand. De auteur vindt uiteindelijk in de nieuwe sociale media en met name Instagram een bewijs van het gekend gebruik van deze term door tags die gebruikt werden.
Belgische soldatengraven – war heritage
Dominique J.B. VANPEE, Lid van het Publicatiecomité van de Bladen voor Documentatie, Belgische Vereniging voor Documentatie (ABD-BVD)
Aan de hand van een deelcasus checken we de aanwezigheid van op eigen gemeentelijke begraafplaatsen in Huldenberg liggende militaire oorlogsslachtoffers in twee databanken en een flat file: hoe verhouden ze zich binnen het aanleveren van informatie / data is hierbij de vraag.